21st century skills (3) - Broodje aap

Nepnieuws is geen nieuw fenomeen. Sinds jaar en dag doen verhalen de ronde die als nieuws worden gepresenteerd, maar die in werkelijkheid (grotendeels) verzinsels zijn. Er is zelfs een naam voor: broodjeaapverhalen. Dit genre verhalen kun je goed gebruiken om leerlingen bewust te maken van de mogelijkheden tot manipulatie van nieuws. Daarmee werk je aan mediawijsheid, een belangrijk onderdeel van de 21st century skills. In dit derde artikel van de reeks over 21e eeuwse vaardigheden geef ik een paar 'broodje aap' lessuggesties voor de bovenbouw van de basisschool (of ouder).

Nepnieuws is actueel
Momenteel zijn berichten over 'fake news' bijna dagelijkse kost. We worden gewaarschuwd dat we in een filter bubble leven. De president van de VS verwijt journalisten dat ze 'fake news' berichten (en 'tweet' vervolgens zelf regelmatig nonsens). Een EU commissie die nieuwsbronnen op waarheid controleert, zet een serieuze krant op de zwarte lijst. Afgelopen maandag wijdde de NOS onder de titel Nieuws of Nonsens zelfs een hele uitzending aan nepnieuws, met o.a. mooie voorbeelden hoe beeld gemanipuleerd wordt.

Mediawijsheid
Het onderwerp nepnieuws was nog nooit zo actueel en hoort ook thuis op school, in de lessen mediawijsheid. Mediawijsheid is een van de 21st century skills met onder meer het onderdeel informatievaardigheden: vaardigheden die helpen bij het zoeken, vinden, beoordelen en verwerken van informatie. Om te leren beoordelen, moet je allereerst bewust ervan worden dat informatie vaak interessanter gemaakt wordt: bijvoorbeeld door de keuze van de kop of door het weglaten van details of context. Een leuk of spannend verhaal trekt de aandacht van de kijker/lezer. Maar waar ligt de grens tussen verhaal en werkelijkheid? Is het nog echt waar of is het een broodje aap?

Broodjeaapverhalen
Een broodjeaapverhaal is een verhaal dat als 'waar gebeurd' wordt verteld. Vaak berust het verhaal op een (kleine) kern van waarheid, waar later veel bij verzonnen is. Vaak is het grappig en/of griezelig en zo absurd dat het uitnodigt tot doorvertellen.
De term 'broodje aap' is afkomstig van een verhaal over een leverancier van een fastfoodketen. Bij een aanrijding viel de klep van de vrachtwagen open en viel een dode aap naar buiten. Was dat een van de ingrediënten voor de hamburgers? Broodjeaapverhalen worden ook wel stadslegenden of urban legends genoemd. Ze gaan soms al decennia mee en er ontstaan vaak nieuwe varianten van een zelfde verhaal, die vaak als 'nieuws' online verschijnen.

Suggestie 1: Waar of niet waar?
Doordat broodjeaapverhalen meestal erg absurd zijn, zullen ze kinderen en jongeren aanspreken. Kijk eens op de website Loreley:  daar staan honderden broodjeaapverhalen. Kies er een uit die je geschikt vindt voor je klas en lees die voor. Ga in discussie: is het waar of niet? Waarom denk je dat?
Op dezelfde site staan trouwens ook hele vreemde nieuwsberichten die wél waar zijn. Kies daar ook eens een van uit. Als je dit af en toe als tussendoortje doet, kun je er een spel van maken. Waar of niet waar? Bespreek met de kinderen: als je zo'n bericht tegenkomt, bijvoorbeeld op social media, hoe achterhaal je dan of het waar is of niet?

Suggestie 2: Verhaal bij de foto
Als de klas bekend is met het genre, kun je ze zelf broodjeaapverhalen laten verzinnen. Verzamel daarvoor rare foto's (de zoekterm 'absurd photos' leverde mij gelijk bruikbaar materiaal op) en print die uit. Bespreek klassikaal aan de hand van echte voorbeelden uit krant of nieuwssite de kenmerken van een nieuwsbericht (zoals kop, datum en locatie). Werk in tweetallen, want samen kom je op meer ideeën. Ieder tweetal schrijft een 'nieuwsbericht' bij een van de foto's. Lees ze elkaar voor.

Wil je ook de andere artikelen in deze reeks over 21st century skills lezen? Je vindt ze hier:

1. Verhalen vertellen voor de toekomst (computational thinking en communiceren)
2. Creatief denken