De ander begrijpen in een verhaal

Kan een verhaal waarin iemands tong wordt afgesneden en een moeder haar eigen kind vermoordt een mooi verhaal zijn? In eerste instantie wekte het bij mij alleen maar afschuw op. Maar toen ik hetzelfde verhaal in een andere vertaling las, sprak het me ineens wel aan. Hoe dat kwam? Omdat ik inzicht kreeg in de drijfveren van de daders.

Prokne en Philomela - door Elizabeth Jane Gardner (Wikimedia Commons)

Op zoek naar Griekse verhalen
Ik was op zoek naar verhalen uit de oudheid voor een voorstelling in samenwerking met een blazersensemble. Eén van de boeken die ik ter voorbereiding uit de bieb haalde, was "Mensen, draken en dolfijnen' van Simone Kramer, een schrijfster die ik bewonder voor de manier waarop ze verhalen uit oudheid en middeleeuwen omtovert in spannend leesvoer voor kinderen. Ook in deze bundel staan daarvan weer een paar fraaie voorbeelden. Maar het hoofdstuk  'De gruweldaden en het lot van koning Tereus' las ik met moeite uit: het was een opsomming van gruwelijkheden en geweld, waarvoor ik weinig begrip kon opbrengen.

Het verhaal van Tereus samengevat
De Thracische koning Tereus helpt de Atheense koning Pandion bij het winnen van een strijd. Als dank krijgt hij Pandions dochter Prokne als vrouw. Nog voor het huwelijk wordt hij echter verliefd op haar zuster Philomela, in het bijzonder op haar (zang)stem.
Tereus en Prokne krijgen een zoontje, Itys. Dat is het enige dat de eenzame Prokne gelukkig maakt in het verre Thracië. Tereus haalt haar zus Philomela uit Athene - zogenaamd om Prokne gezelschap te houden - maar onderweg kan hij zijn begeerte niet in toom houden en verkracht haar. Om te zorgen dat zij niets over de verkrachting kan zeggen snijdt hij haar tong af en sluit haar op. Met een list weet Philomela Prokne toch te bereiken. De zussen nemen wraak, doden Itys en geven die aan Tereus te eten. Als Tereus hier achter komt wil hij de zussen vermoorden, maar de goden grijpen in en veranderen het drietal in vogels.

De andere versie
Vorige week kwam ik de mythe van Tereus weer tegen. Deze keer in de bundel Griekse Mythen van Imme Dros. Tot mijn eigen verbazing las ik het verhaal nu met ingehouden adem in een keer uit. Imme Dros blijft in haar hervertelling dichter bij het Grieks, met moeilijker maar ook poëtischer taalgebruik. Dat zorgt voor een andere sfeer in het verhaal, minder platvloers. Maar dat is niet het enige.

Begrip voor de bruut
Ineens had ik begrip voor de brute Tereus: in de versie van Dros begreep ik pas in wat voor onmogelijke positie de man kwam, doordat hij verliefd was op de een, maar moest trouwen met de ander. En ook begreep ik ineens zijn wanhoop: in paniek had hij Philomela's stem afgenomen, maar daarmee ook datgene wat hij het meeste in haar liefhad.
De daden van Tereus (en van de zussen) blijven gruwelijk, maar nu begreep ik wáárom ze deden wat ze deden en kreeg het verhaal veel meer emotionele diepgang.

Drijfveren maken het spannend
Met deze ontdekking werd me iets helder wat ik eigenlijk wel wist, maar niet eerder zo sterk had ervaren: hoe belangrijk het is om de drijfveren van de personages te kennen. Je moet je kunnen inleven in een personage, begrijpen wat de gedachte is achter zijn of haar daden. Als je dat als schrijver of verteller lukt, kun je de meest gruwelijke daden aannemelijk maken en heb je een sterke troef in de hand. Het is een techniek die je ook op tv veel ziet: series als Dexter en Breaking Bad zijn boeiend omdat ze je meenemen in de gedachtenwereld van de 'slechterik'. Je wordt heen en weer geslingerd tussen wat je zelf moreel goed vindt en het begrip voor de hoofdpersoon.

Wat kan ik daarmee als verteller?
Weten wat de hoofdpersonen drijft is belangrijk, ook bij minder gruwelijke daden. Ik denk dat het voor luisteraars van een verteller gemakkelijker is om zich in te leven, dan voor lezers. Een schrijver heeft immers alleen maar woorden tot zijn beschikking, maar een verteller kan naast woordkeuze ook andere middelen inzetten, zoals stemgebruik en mimiek. Hij kan de emoties met zijn lijf tonen, zodat het publiek meevoelt met de personages. Een verteld verhaal komt binnen.

Vertellen als pedagogisch middel
Een verteld verhaal is gemakkelijker om je in te leven dan een voorgelezen verhaal. Het gaat als het ware vanzelf. Daarom is het vertellen van een verhaal bijzonder geschikte als inleiding om met kinderen over emoties te praten. Bijvoorbeeld over pesten: met een verhaal kun je de pester inzicht geven in de gevoelens van het slachtoffer - of andersom. Erover praten na afloop is veilig voor de kinderen, want het gaat immers over de persoon in het verhaal en niet over henzelf. Maar doordat ze mee hebben kunnen 'voelen' zullen ze toch betrokken zijn.

Leestip
Wil je meer lezen over het gebruik van verhalen bij sociaal-emotionele ontwikkeling? Verteller en voormalig leerkracht Hans van Woerkom schreef 'Een Schatkist vol Vertelgeheimen'. In het eerste deel van het boek geeft hij tips om beter te leren vertellen, maar in het tweede deel geeft hij concrete verhalen bij een groot aantal waarden, zoals 'behulpzaamheid', 'eerlijkheid' en 'moed'. Er is een apart hoofdstuk gewijd aan pesten.
O ja, en die voorstelling met Griekse mythen? Daarvoor heb ik toch maar een ander verhaal gekozen.